Lý thuyết sự liên quan là gì? Nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về Lý thuyết sự liên quan

Lý thuyết sự liên quan (Relevance Theory) là khung lý thuyết ngôn ngữ-pragmatics do Dan Sperber và Deirdre Wilson đề xuất lần đầu năm 1986 để giải thích cơ chế lựa chọn và xử lý thông tin trong giao tiếp giữa người nói và người nghe. Thay thế cho diễn giải hợp lý truyền thống, lý thuyết tập trung vào nguyên tắc tối đa hóa lợi ích nhận thức và tối thiểu hóa nỗ lực xử lý thông tin. Mô hình này được xây dựng dựa trên lý thuyết nhận thức, kết hợp nguyên tắc Grice về hội thoại nhưng bổ sung khái niệm liên quan để mở rộng giải thích về hàm ý (implicature) và quá trình suy diễn.

Công trình nền tảng của Sperber & Wilson đã khái quát hóa cách thức mà người nghe tự động đánh giá một thông điệp là “đáng đọc” hay “bỏ qua” dựa trên khả năng mang lại hiệu quả nhận thức so với công sức tư duy con người phải bỏ ra. Tính ứng dụng của lý thuyết trải dài từ phân tích ngôn ngữ học, triết lý ngôn ngữ, tâm lý nhận thức đến phát triển hệ thống chatbot và xử lý ngôn ngữ tự nhiên. Nhiều công trình đăng trên Cambridge University Press khẳng định tầm quan trọng của lý thuyết trong nghiên cứu hàm ý và giải thích ngữ cảnh.

Khái niệm cơ bản

Trong lý thuyết sự liên quan, mỗi thông điệp được đánh giá theo hai yếu tố chính: công sức nhận thức (cognitive effort) và lợi ích nhận thức (cognitive effects). Công sức nhận thức đề cập đến tổng lượng nỗ lực tư duy cần thiết để giải mã, hiểu nghĩa đen và suy diễn hàm ý của một thông điệp. Lợi ích nhận thức là phạm vi và độ sâu kiến thức mới, sự củng cố hoặc thay đổi kiến thức hiện có mà thông điệp mang lại.

Một thông điệp được coi là liên quan khi lợi ích nhận thức lớn hơn hoặc bằng một ngưỡng tối thiểu trong khi nỗ lực xử lý thông tin vừa phải. Ngưỡng này phụ thuộc vào bối cảnh, mục tiêu giao tiếp và trạng thái nhận thức trước đó của người nghe. Theo Sperber & Wilson, người nghe luôn tự động tìm kiếm thông điệp mang lại “liên quan tối đa” với “công sức tối thiểu”, và giả định rằng người nói đã tuân thủ nguyên tắc này.

Bảng dưới đây tóm tắt mối quan hệ giữa hai yếu tố cốt lõi:

Yếu tố	Định nghĩa	Ảnh hưởng đến liên quan
Công sức nhận thức	Lượng nỗ lực tư duy cần thiết để hiểu	Càng thấp càng tăng cơ hội đạt liên quan
Lợi ích nhận thức	Số lượng và chất lượng thông tin mới hoặc củng cố	Càng cao càng tăng khả năng liên quan

Nguyên tắc tối đa sự liên quan

Nguyên tắc tối đa sự liên quan phát biểu: “Mỗi thông điệp được thiết kế để đạt mức liên quan cao nhất với công sức nhận thức tối thiểu.” Người nghe giả định tính hợp tác này và sử dụng giả định đó để hướng dẫn quá trình suy diễn. Điều này có nghĩa người nghe không cần kiểm tra từng cách hiểu khả dĩ mà chỉ khảo sát giải thích đầu tiên phù hợp hơn cả với bối cảnh và mục tiêu giao tiếp.

Nguyên tắc bao gồm hai tiền đề tâm lý:

• Tiền đề về tối ưu hóa: con người hướng tới nhận thức hiệu quả, tìm kiếm thông tin giá trị nhất so với công sức bỏ ra.
• Tiền đề về tự động hóa: người nghe tự động áp dụng giả định về độ liên quan trong quá trình xử lý, không cần chủ ý điều khiển.

Do giả định hợp tác, bất kỳ vi phạm nào (ví dụ, đưa thông tin quá ít hoặc quá thừa) sẽ được suy diễn là có mục đích, kích thích người nghe tìm hàm ý hoặc lý do sâu xa hơn. Vì thế nguyên tắc này không chỉ điều hướng cách hiểu mà còn giải thích nguồn gốc các hàm ý ngôn ngữ, mỉa mai, và bóng gió.

Cơ chế xử lý thông tin theo Lý thuyết sự liên quan

Quá trình hiểu thông điệp được chia làm hai giai đoạn chính:

1. Giai đoạn truy xuất (accessing): người nghe truy xuất nghĩa đen tự nhiên của từ ngữ và bối cảnh nền, bao gồm kiến thức ngữ nghĩa, ngữ cảnh giao tiếp và kiến thức chung. Giai đoạn này đòi hỏi công sức nhận thức ban đầu để thiết lập nền tảng cho suy diễn tiếp theo.
2. Giai đoạn suy diễn (inferencing): dựa trên nguyên tắc liên quan, người nghe suy diễn thêm hàm ý, giả định mục đích người nói và điều chỉnh kiến thức. Quá trình này tạo ra lợi ích nhận thức bổ sung, đồng thời tiêu tốn thêm công sức nếu cần thiết.

Hai giai đoạn này hoạt động liên tục và đan xen: người nghe có thể quay lại giai đoạn truy xuất để lấy thêm bối cảnh hoặc điều chỉnh giả thiết nếu giai đoạn suy diễn không đạt ngưỡng liên quan. Việc cân bằng giữa hai giai đoạn này quyết định hiệu quả tiếp nhận thông điệp.

Tóm lại, Lý thuyết sự liên quan cung cấp mô hình chi tiết về cách thức người nghe lựa chọn, xử lý và suy diễn thông tin trong giao tiếp, nhấn mạnh vai trò của nhận thức con người trong việc đảm bảo tính hiệu quả và mục tiêu của lời nói.

Ứng dụng trong ngôn ngữ học

Lý thuyết sự liên quan được áp dụng rộng rãi để phân tích hàm ý (implicature) trong giao tiếp. Hàm ý xảy ra khi người nghe rút ra thông tin không được nói trực tiếp nhưng được suy diễn dựa trên nguyên tắc liên quan. Ví dụ, câu “Anh ấy đến muộn, và trời đang mưa” có thể hàm ý “Anh ấy đến muộn vì trời mưa” mà không cần nêu rõ nguyên nhân trong câu nói.

Phân tích ngữ cảnh theo Relevance Theory giúp lý giải các hiện tượng như mỉa mai, bóng gió và đa nghĩa. Khi mỉa mai, người nói dùng một phát ngôn có vẻ không liên quan hoặc quá đơn giản để kích thích người nghe tìm hàm ý ngược lại. Quá trình suy diễn hàm ý này chỉ xảy ra khi lợi ích nhận thức đủ lớn so với công sức bỏ ra.

Các nghiên cứu ngữ nghĩa-pragmatics ứng dụng lý thuyết trong phân tích tác phẩm văn học, đối thoại tự nhiên và giảng dạy ngoại ngữ. Kết quả cho thấy việc hiểu được cơ chế liên quan giúp người học và người dịch nhận diện hàm ý nhanh hơn và chính xác hơn (Journal of Semantics).

Ứng dụng trong truyền thông và quảng cáo

Trong quảng cáo, nguyên tắc liên quan hướng dẫn thiết kế thông điệp sao cho đạt “liên quan tối đa” với “công sức tối thiểu” của khán giả. Một khẩu hiệu ngắn gọn, dễ hiểu nhưng gợi liên tưởng mạnh mẽ sẽ mang lại lợi ích nhận thức cao—như nhớ thương hiệu—mà không đòi hỏi người xem phải bỏ nhiều công sức giải mã.

Chiến lược “lửng lơ ý nghĩa” (strategic ambiguity) tận dụng Relevance Theory để tạo ra hiệu ứng tò mò. Ví dụ, một quảng cáo dùng hình ảnh gợi mở và chỉ nêu thông tin cốt lõi, kích thích người xem tự suy diễn và tìm hiểu thêm. Điều này vừa tăng tương tác đa phương tiện, vừa tối ưu hóa chi phí sản xuất nội dung.

Các nghiên cứu marketing đã chứng minh quảng cáo dựa trên nguyên tắc liên quan cải thiện độ nhận biết và hành vi tiêu dùng. Quảng cáo càng dễ hiểu và mang tính cá nhân hóa cao, khán giả càng cảm thấy thông điệp “liên quan” với nhu cầu và giá trị của họ (Journal of Advertising Research).

Ứng dụng trong trí tuệ nhân tạo và xử lý ngôn ngữ tự nhiên

Trong phát triển chatbot và hệ thống đối thoại, Relevance Theory được tích hợp để cải thiện khả năng suy diễn ngữ cảnh và phản hồi phù hợp. Thay vì dựa hoàn toàn vào quy tắc cứng, mô hình tính toán “độ liên quan” giữa truy vấn và đáp án, lựa chọn phản hồi đem lại lợi ích nhận thức cao nhất cho người dùng.

Mạng nơ-ron tích chập (CNN) và kiến trúc Transformer được huấn luyện để tính toán điểm liên quan (relevance score) giữa câu hỏi và đáp án tiềm năng. Hệ thống trả về câu trả lời không chỉ đúng ngữ nghĩa mà còn tối ưu về tính súc tích và liên kết với phản hồi trước đó, giảm thiểu công sức xử lý của người dùng (Language Resources and Evaluation).

Trong dịch máy, nguyên tắc liên quan giúp thuật toán xác định khi nào cần dịch đen và khi nào cần chuyển nghĩa tự do (free translation). Bằng cách đánh giá lợi ích nhận thức của câu gốc và công sức chuyển đổi, hệ thống đạt được dịch sát nghĩa đồng thời giữ mạch lập luận liên tục.

So sánh với các lý thuyết ngữ nghĩa và diễn ngôn

Khác với Ngữ nghĩa logic (Formal Semantics) tập trung vào cấu trúc ngữ pháp và quy tắc hàm ý chặt chẽ, Relevance Theory nhấn mạnh bối cảnh và hành vi nhận thức của người nghe. Trong khi Formal Semantics giải thích ý nghĩa phạm trù (propositional meaning), lý thuyết liên quan giải thích hàm ý ngữ cảnh (pragmatic meaning).

Lý thuyết diễn ngôn (Discourse Theory) mô tả cách các đơn vị ngôn ngữ kết nối thành chuỗi thông tin, nhưng thiếu cơ chế định lượng công sức và lợi ích nhận thức. Relevance Theory bổ sung góc nhìn về nguyên tắc tối ưu hóa nhận thức, cho phép so sánh và dự đoán cách người nghe ưu tiên xử lý các phần của thông điệp.

Bảng so sánh điểm khác biệt chính:

Lý thuyết	Trọng tâm	Điểm mạnh	Hạn chế
Formal Semantics	Cú pháp–ngữ nghĩa	Chặt chẽ, định lượng	Bỏ qua bối cảnh
Discourse Theory	Mạch thông tin	Phân tích cấu trúc	Thiếu nhận thức
Relevance Theory	Nhận thức–bối cảnh	Giải thích hàm ý, tối ưu nhận thức	Khó định lượng 2 yếu tố cốt lõi

Hạn chế và phê bình

Một trong những phê bình chính đối với Relevance Theory là khó khăn trong việc định lượng “lợi ích nhận thức” và “công sức nhận thức”. Không có thang đo chuẩn để so sánh trực tiếp các thông điệp khác nhau, gây thách thức cho nghiên cứu thực nghiệm và ứng dụng định lượng.

Ngoài ra, lý thuyết giả định tính tự động hóa cao của quá trình suy diễn, nhưng trong thực tế, nhận thức con người có thể bị ảnh hưởng bởi cảm xúc, động cơ cá nhân và dị biệt văn hóa. Điều này làm giảm tính phổ quát của nguyên tắc liên quan trong các môi trường giao tiếp đa dạng.

Mặc dù Sperber & Wilson đã cung cấp cơ sở lý thuyết vững chắc, nhiều nghiên cứu gần đây đề xuất mở rộng bằng cách tích hợp mô hình thần kinh nhận thức (neurocognitive) để lượng hóa các quá trình tâm lý liên quan. Các thí nghiệm fMRI và EEG cho thấy hoạt động não bộ tương ứng với công sức và lợi ích nhận thức, nhưng vẫn thiếu mô hình lý thuyết thống nhất.

Triển vọng nghiên cứu

Nghiên cứu tương lai hướng tới xây dựng mô hình định lượng liên quan, kết hợp phương pháp khảo sát nhận thức, phân tích thời gian xử lý (reaction time) và dữ liệu thần kinh. Việc tích hợp dữ liệu fMRI, EEG vào lý thuyết hứa hẹn xác định được ngưỡng liên quan và đo lường công sức nhận thức một cách khách quan.

Ứng dụng đa ngôn ngữ và đa văn hóa là hướng mở rộng quan trọng. So sánh cách người nói–người nghe ở các nền văn hóa khác nhau áp dụng nguyên tắc liên quan giúp điều chỉnh lý thuyết cho phù hợp với đặc thù ngôn ngữ và phong cách giao tiếp.

Cuối cùng, việc tích hợp Relevance Theory vào hệ thống AI tự động đánh giá nội dung (content relevance ranking) trên nền tảng web, mạng xã hội và công cụ tìm kiếm sẽ nâng cao hiệu quả phân phối thông tin, hướng đến trải nghiệm người dùng tối ưu.

Tài liệu tham khảo

1. Sperber D, Wilson D. Relevance: Communication and Cognition. 2nd ed., Blackwell, 1995.
2. Sperber D, Wilson D. “Pragmatics, modularity and mind-reading.” Mind & Language, vol. 16, 2001, pp. 3–23. DOI.
3. Carston R. Thoughts and Utterances: The Pragmatics of Explicit Communication. Wiley-Blackwell, 2002.
4. Blakemore D. Relevance and Linguistic Meaning. Cambridge University Press, 1992.
5. Wilson D, Sperber D. “Relevance theory.” Cambridge Encyclopedia of the Language Sciences, 2010, pp. 1357–1360. Link.